Koha për t'i dhënë fund déjà vu-së me lëndë djegëse fosile të Shqipërisë

Në dy dekadat e fundit, banorët e Vlorës, një qytet turistik i gjallë në bregdetin shqiptar, kanë pasur një mori projektesh kryesisht të pasuksesshme të naftës dhe gazit. Nuk është çudi që një ngjarje e fundit atje i bëri thirrje qeverisë të ndalojë eksperimentet e saj të kushtueshme të karburanteve fosile dhe të shfrytëzojë mundësinë për të deklaruar prodhimin dhe konsumin e energjisë elektrike në Shqipëri 100 për qind të rinovueshme.

Qyteti i Vlorës nuk e ka pasur të lehtë në dy dekadat e fundit. Pavarësisht se ishte një resort turistik prej kohësh, si dhe ishte i rrethuar nga Laguna e mbrojtur e Nartës dhe gadishulli i Karaburunit, rreth njëzet vjet më parë ajo u godit nga planet për një të ashtuquajtur “Park Industrial dhe Energjetik”.

Njerëzit kundër lëndëve djegëse fosile

Në fillim të viteve 2000, një termocentral 97 megavat (MW) me naftë dhe gaz u planifikua nga shoqëria publike KESH, që synonte stabilizimin e sektorit energjetik të Shqipërisë të varur nga hidrocentralet. Aty pranë, Petrolifera Italo Rumena planifikoi një terminal magazinimi për gazin e lëngshëm të naftës (LPG) dhe produktet e naftës. Dhe këtu ishte planifikuar të përfundonte edhe naftësjellësi Shqipëri-Maqedoni-Bullgari (AMBO).

Por vendasit, të kryesuar nga Aleanca Qytetare për Mbrojtjen e Gjirit të Vlorës, kishin ide të tjera. Planet u plotësuan me protesta deri në 3,000 persona, një kërkesë për një referendum lokal, bllokada të shesheve të ndërtimit dhe ankesa drejtuar Panelit të Inspektimit të Bankës Botërore, Mekanizmit të Pavarur të Rekursit (IRM) të Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH) dhe Komiteti i Pajtueshmërisë me Konventën e Aarhusit për mungesën e konsultimeve publike.

Të tre mekanizmat e ankesave gjetën shkelje në lidhje me termocentralin dhe Komiteti i Aarhusit konfirmoi mungesën e konsultimit publik për parkun industrial dhe energjetik e më gjërë.

______________________________________________________

Elefantë të bardhë dhe derdhje nafte

Gazsjellësi AMBO nuk u ndërtua kurrë, por u ndërtua terminali i magazinimit të Petroliferës dhe termocentrali i KESH-it. Termocentrali u financua nga Shoqata Ndërkombëtare e Zhvillimit të Bankës Botërore (IDA), BERZH dhe Banka Evropiane e Investimeve (EIB), me kredi në një total prej rreth 100 milionë USD. BERZH konsideroi gjithashtu financimin e terminalit Petrolifera, por u tërhoq në 2008. Është e paqartë se si financimi u sigurua përfundimisht.

Në maj 2016, frika e banorëve për Petrolifera u realizua. Një derdhje nafte në terminal u përhap pesë kilometra përgjatë vijës bregdetare dhe çoi në një mbyllje të përkohshme.

Por e vetmja gjë që derdhet nga termocentrali i KESH-it janë paratë. Pavarësisht se është përfunduar në vitin 2009, ajo nuk ka funksionuar kurrë. Por ajo vazhdon të ruhet, edhe tani – duke kushtuar miliona euro në vit për konsumatorët shqiptarë të energjisë elektrike, megjithëse shuma e saktë është e diskutueshme.

Sipas Bankës Botërore, kur u krye testimi në tetor 2009, u zbulua një problem me marrjen e ujit ftohës nga deti. Në korrik 2011, përfundoi një rindërtim i marrjes së ujit. Testet rifilluan në dhjetor të atij viti, por në janar 2012 impianti u ndërpre për shkak të një dështimi të ri në tubin e ujit ftohës. Nuk është ende e qartë se përse një defekt i tillë, dukshëm të ndreqshëm, e ka mbajtur impiantin për më shumë se 14 vjet që nga përfundimi i tij të pa punë.

Janë bërë të ditura plane të shumta për ringjalljen e këtij elefanti të bardhë të kushtueshëm, por deri më tani pa rezultat. Në fund të fundit, ai qëndron si një monument për planifikimin e dobët dhe vendimmarrjen e papërgjegjshme.

Diversifikimi i burimeve të rinovueshme është duke u zhvilluar

Prodhimi i energjisë në vend në Shqipëri është tashmë 100 për qind i rinovueshëm – por jo i qëndrueshëm, qoftë mjedisor apo ekonomik. Varësia e vendit nga hidrocentralet ka çuar në një luhatje të madhe të prodhimit të energjisë elektrike dhe në importe të kushtueshme të energjisë elektrike në vitet e fundit. Dhe deri në vitin 2017, skema e saj e mbështetjes së energjisë së rinovueshme ofron vetëm stimuj për të ndërtuar akoma më shumë hidrocentrale.

Prodhimi i energjisë elektrike në Shqipëri 2010-2022

Përveç presionit në rritje ndaj biodiversitetit dhe komuniteteve, rezultati ka qenë i shtrenjtë: vetëm në tetë muajt e parë të vitit 2022, KESH shpenzoi 350 milionë euro për importet e energjisë elektrike. Gjithashtu, pagesat e vitit 2022 për prodhuesit e burimeve të rinovueshme kushtojnë më shumë se 136 milionë euro (14.5 miliardë lekë). Pothuajse e gjithë kjo shkoi për hidrocentralet nën 15 MW, prodhimi i të cilëve u ul pikërisht kur nevojiteshin rritje.

Por vendi po diversifikon prodhimin e tij të burimeve të rinovueshme dhe rezultatet kanë filluar të shfaqen. Deri në qershor 2023, 119 MW solare janë instaluar për vetëkonsum, në 1249 familje dhe biznese. Dhe një impiant diellor 140 MW u raportua këtë javë se kishte prodhuar energjinë e tij të parë elektrike.

I vetmi vend që planifikon tranzicionin *nëpërmjet* lëndëve djegëse fosile?

Problemi është se qeveria – e inkurajuar nga BE dhe SHBA – është ende duke u shpërqendruar nga lëndët djegëse fosile.

Gazsjellësi Trans-Adriatik (TAP), i përfunduar në vitin 2020, është ndërtuar në të gjithë Shqipërinë për të çuar gazin në Itali, por pa dispozita që Shqipëria të përdorë realisht gazin. Por qeveria dëshiron ta ndryshojë këtë.

Në vitin 2018 ajo miratoi një Masterplan të Gazit të financuar nga BE, i cili parashikonte dhjetë projekte të mëdha. E para në listë ishte një linjë transmetimi që bashkonte TAP-in me termocentralin e Vlorës, me një sistem potencial të shpërndarjes së gazit në Vlorë. Kjo do të pasohej nga lidhjet midis TAP-it dhe Fierit, Ballshit, Elbasanit, Durrësit dhe Tiranës, një impiant magazinimi gazi në Dumre, dhe në terma më të gjatë tubacionet e gazit drejt Maqedonisë së Veriut dhe Kosovës dhe më shumë termocentrale të gazit në Korçë dhe Kuçovë. Asnjë herë në dokument nuk përmenden fjalët 'dekarbonizim' ose 'shkarkim gradual'.

Në fillim të vitit 2021, Shqipëria nënshkroi gjithashtu një marrëveshje me kompanitë amerikane Excelerate dhe Exxonmobil për të shqyrtuar fizibilitetin e ndërtimit të një terminali LNG në Vlorë – një projekt që as Masterplani ambicioz nuk e kishte përfshirë.

Disa nga planet e gazit shfaqen gjithashtu në Planin Kombëtar të Energjisë dhe Klimës (NECP), i cili u miratua në dhjetor 2021, por duhet të përditësohet.

Shumë grupe të shoqërisë civile janë të shqetësuara se Shqipëria dhe vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor po mbyllen në varësi të re nga karburantet fosile dhe po largojnë vëmendjen nga dekarbonizimi. Dhe nuk jemi të vetmit. Në përgjigje të NECP-së së Shqipërisë, Sekretariati i Komunitetit të Energjisë kërkoi kujdes, duke paralajmëruar qeverinë për asetet e mundshme të bllokuara dhe duke rekomanduar një rishikim të planeve të saj për këtë sektor, duke qenë se supozimet në Masterplanin ishin tashmë 'të vjetruara'.

Nga Pippa Gallop, CEE Bankwatch Network

Publikimi origjinal: https://bankwatch.org/story/time-to-put-an-end-to-albania-s-fossil-fuel-deja-vu